"Is de advocaat de eerste rechter van de zaak?"

De advocaat is de eerste rechter over de zaak. Dat is toch de boutade die gebruikt wordt om te zeggen dat de advocaat de cliënt moet adviseren over zijn slaagkansen alvorens hij naar de rechtbank stapt. Sterker nog, hij moet zijn cliënt carrément de deur wijzen als hij niet gelooft in de zaak.

Natuurlijk is de advocaat geen rechter in de strikte zin van het woord: hij velt geen oordeel over het dossier noch over de potentiële cliënt, maar hij maakt de afweging of de cliënt ‘een zaak heeft’. En of hij als advocaat die zaak wil verdedigen. Daarmee grijpt de advocaat terug naar wat hij zwoer toen hij voor het eerst als advocaat in spe een toga droeg: “ik zweer (…) dat ik geen zaak zal aanraden of verdedigen die ik naar eer en geweten niet geloof rechtvaardig te zijn.”

De bekende journalist-bioloog Dirk Draulans klaagt in Knack van 2 februari 2022 dat, volgens hem, ‘mensen monddood worden gemaakt’ door wat hij contraproductieve juridische interventies noemt. Hij stelt dat als je in de media je mening formuleert, je het risico loopt dat je zomaar voor de rechter wordt gedaagd. Hij wijst op het gevaar voor zelfcensuur als gevolg van juridische intimidatie. De bedreiging voor de vrije meningsuiting die eruit voortvloeit is onmiskenbaar.

Draulans heeft het over actiegroepen die de coronamaatregelen niet in het hart dragen en de strijd aanbinden tegen al wie hen bekritiseert, liefst als het om BV’s gaat. Hij citeert ook acties tegen journalisten die verslag uitbrengen over schandalen en te maken krijgen met zogenaamde SLAPPs (Strategic Lawsuits Against Public Participation) om hen door gerechtelijke acties onder druk te zetten.

Vaak gaat het dan over strafklachten – soms via een rechtstreekse dagvaarding voor de correctionele rechtbank – wegens laster, eerroof, belediging of soortgelijke aantijgingen. Draulans voegt eraan toe dat in zijn geval het parket de vrijspraak vorderde en de rechtbank die visie gevolgd heeft. De querulanten zijn tot dusver van een kale reis thuisgekomen. Ook viroloog Marc Van Ranst heeft, met succes voor hem, gerechtelijke degens moeten kruisen met zijn vijanden. Ik wilde het hebben over ‘tegenpartijen’, maar dat is een te zwakke omschrijving voor het fenomeen.

Dat het voor de betrokken wetenschappers of journalisten buitengewoon onaangenaam is om zo voor de rechtbank gesleept te worden, behoeft geen betoog. Dat dit gebeurt op initiatief van lieden die volgens de gevestigde canon niet uitblinken door kennis of salonfähigkeit, maakt het in de beleving van de betrokkenen nog erger. Het is een hoge prijs die zij, in onze gepolariseerde, door lichtgeraaktheid en juridisering van conflicten gekenmerkte wereld moeten betalen voor de uitoefening van de koningin onder de vrijheden: de vrijheid van meningsuiting.

Gelukkig voor wie geviseerd wordt, blijven de rechters gehecht aan de vrijheid van meningsuiting. Zonder vrijheid is er niets in de wereld, schrijft Chateaubriand. En die andere Franse schrijver, Georges Bernanos, voegt eraan toe dat voor hem de vrijheid van de andere even essentieel is als zijn eigen vrijheid.

Draulans preciseert niet of zijn tegenstanders bijstand kregen van advocaten. Het is in dergelijke dossiers nochtans dat de advocaat als eerste rechter van de zaak zijn of haar rol ten volle kan spelen. Natuurlijk is het eergevoel van de ene advocaat niet hetzelfde als dat van een andere, en kan het geweten van de ene afwijken van dat van de andere. Maar het is bepaald geen luxe als bij dergelijke dossiers de aanleggers zich eerst laten adviseren door een advocaat.

De Europese Commissie is bezorgd over de ontwikkelingen rond SLAPPs en bekijkt welke maatregelen zij kan nemen om journalisten en verdedigers van burgerrechten beter te wapenen tegen strategische rechtszaken die beogen hen onder druk te zetten. Ik doe meteen een concreet voorstel: verplicht de aanleggers beroep te doen op een advocaat, op straffe van ontoelaatbaarheid van de vordering.

Dat advocaten niet overbodig zijn, is België andermaal ingepeperd in een arrest van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens van vorige dinsdag. Dat gebeurde in de zaak van de bekende voormalige raadsheer bij het Brusselse hof van beroep Christine Schurmans. Die magistrate werd in verdenking gesteld in de context van de Fortis-zaak. Zij werd veroordeeld wegens overtreding van het beroepsgeheim en het geheim van het beraad.

Maar nu oordeelde het EHRM dat mw. Schurmans geen eerlijk proces kreeg. Het Gentse hof van beroep, dat de zaak behandelde, baseerde zich namelijk op verklaringen die de magistrate aflegde in het gerechtelijk onderzoek, zonder dat zij toen bijstand kreeg van een advocaat.

Het EHRM oordeelt, in het verlengde van de zaken Salduz (2008), Beuze (2018), Brus (2021) en De Veirman (2021), dat de magistrate zich door haar kennis van de procedure weliswaar niet in een bijzonder kwetsbare situatie bevond, maar dat dit niet wegneemt dat zij, toen zij voor de onderzoeksrechter verklaringen aflegde over haar geestesgesteldheid op het moment van de feiten, geen bijstand kreeg van een advocaat. Die verklaringen zijn door het hof in Gent woordelijk overgenomen en hadden dus een groot belang in de motivering. Door de afwezigheid van een advocaat heeft de magistrate geen eerlijk proces gekregen. Ons land loopt daarvoor een jammerlijke, weinig verheffende veroordeling op. Bijstand van een advocaat is onontbeerlijk, ook voor wie als geen ander de meanders van het recht kent maar zich moet kunnen verdedigen.

Dat alles brengt mij tot de volgende conclusie: advocaten zijn er niet alleen voor (zelfs rechtsgeleerde) mensen die zich moeten verdedigen in strafzaken, maar het belang van advocaten bij de bijstand aan eisende partijen is ook aan opwaartse herwaardering toe.

Met genegen groeten,

Peter Callens
Voorzitter Orde van Vlaamse Balies